Muzealna Pracownia Doświadczeń Granicznych „Dusza Sybiru” przy Muzeum Pamięci Sybiru to autorski projekt profesora Krzysztofa Czyżewskiego, pisarza, reżysera, animatora działań międzykulturowych, wykładowcy na uniwersytetach w Europie i Stanach Zjednoczonych. Profesor Czyżewski jest współzałożycielem Ośrodka Pogranicze w Sejnach oraz Międzynarodowego Centrum Dialogu w odrestaurowanym dworku rodziny Miłoszów w Krasnogrudzie.
W ramach swojej działalności Czyżewski inicjował międzykulturowe projekty na całym świecie: od Bałkanów, przez Afrykę po Azję. – Profesor jest osobą, która potrafi dostrzegać rzeczy i powiązania niewidoczne na pierwszy rzut oka” – podsumował Dyrektor Muzeum Pamięci Sybiru, profesor Śleszyński.
– Celem pracowni jest refleksja humanistyczna obejmująca takie dziedziny jak historia, filozofia, teologia, literatura, antropologia. Udział w tym nowatorskim przedsięwzięciu zadeklarowały już różne ośrodki naukowe, w tym Wydział Filologiczny czy Instytut Filozofii Uniwersytetu w Białymstoku – wyjaśniał dyrektor Muzeum Pamięci Sybiru. Cały czas przyjmujemy zgłoszenia kolejnych instytucji zainteresowanych współpracą.
Zarówno miejsce, jak i termin wygłoszenia wykładu nie były przypadkowe. Właśnie w nocy z 9 na 10 lutego 1940 roku miała miejsce pierwsza masowa deportacja obywateli polskich w głąb Związku Sowieckiego. Zwrócił na to uwagę Dyrektor Muzeum, profesor Wojciech Śleszyński: – 82 lata temu dokładnie o tej porze w lokalnych siedzibach NKWD odbywały się ostatnie odprawy.
Tysiące polskich rodzin wytypowanych przez Sowietów do deportacji nie miały świadomości, jakiego dramatu doświadczą kilka godzin później: – Nikt z przygotowujących o tej porze posiłek nie podejrzewał, że będzie to jego ostatni posiłek we własnym domu – powiedział profesor Śleszyński.
Miejsce, w którym profesor Czyżewski dzielił się swoimi refleksjami, także wybraliśmy świadomie. To sala, którą w Muzeum Pamięci Sybiru nazywamy „ołtarzową”, bo znajduje się w niej rozbudowana gablota pełna najdroższych Sybirakom pamiątek. To przedmioty, które – często w panice – zapakowali do swoich walizek i tobołków, gdy w środku nocy zaskoczeni zostali informacją o czekającej ich podróży w nieznane.
Profesor Krzysztof Czyżewski w swoim wykładzie odniósł się do nazwy, jaką wypracowano wspólnie dla Muzealnej Pracowni Doświadczeń Granicznych: „Dusza Sybiru”. – Sybir jako machina dehumanizująca: czy on miał duszę? Czy to pojęcie jest adekwatne do rzeczywistości? Czy „dusza” nie brzmi zbyt romantycznie wobec tego, co się wydarzyło? – stawiał pytania prelegent.
– Ważne jest, że oba pojęcia są ze sobą złączone. Dusza Sybiru jest dobra. Istniejąc w złączeniu z Sybirem, który jest złem poniżenia i upodlenia i który chce duszę zabijać, ona stanowi dla niego przeciwstawny biegun. Dusza nie została unicestwiona, słowo to nie zostało wytarte z rzeczywistości. Wyzwaniem naszej Pracowni będzie pytanie o Duszę – mówił profesor Czyżewski – która jest dobra, więc istnieje w Prawdzie i Pięknie.
– Kolejne znamię, jakie znajduję w tej Duszy Sybiru, to graniczność. Ona wyprowadza nas z miejsca, w którym jesteśmy u siebie. Zostajemy skonfrontowani z podróżą w miejsce, w którym jeszcze nie byliśmy i gdzie nasza wyobraźnia nie sięgała. Gdzieś na kres, gdzie nie jesteśmy u siebie i gdzie jesteśmy bez obrony, alternatywy i ucieczki w obliczu śmierci – albo wręcz przechodząc rodzaj śmierci w tym świecie. Samo umieranie jest częścią tej graniczności.
To oddalenie od siebie, od tego, co mogliśmy sobie wyobrazić, zbliża nas bardzo do siebie. To paradoks, że trzeba było tego kresu, dna dotknąć, żeby się dowiedzieć o sobie rzeczy, których wcześniej nie wiedzieliśmy – mówił profesor Czyżewski.
