Ścisła współpraca najważniejszych muzealnych placówek Europy Środkowej, zajmujących się dokumentowaniem i upowszechnianiem wiedzy o dwudziestowiecznych totalitaryzmach, pozwoli znacząco poszerzyć naszą wiedzę o przeszłości, a co najważniejsze – upowszechniać tę wiedzę na świecie, gdzie burzliwa przeszłość naszego regionu wciąż jest niedostatecznie znana. Realizacji tej misji służyć ma sieć współpracy muzeów, powołana z inicjatywy Muzeum Pamięci Sybiru w grudniu 2022 roku w Białymstoku.

XX wiek nierzadko określa się jako stulecie totalitaryzmów. Środkowa część naszego kontynentu stała się polem bitwy pomiędzy największymi zbrodniczymi ideologiami, później zaś, na niemal półwiecze, znalazła się za żelazną kurtyną jako część dominium Związku Sowieckiego. Niepodległe państwa, które – jak Ukraina czy państwa bałtyckie – odrodziły się po upadku komunistycznego imperium, od początku niemało starań włożyły w udokumentowanie czasów represji. Podobnie rzecz ma się w krajach, które – jak nasz – nominalnie były niepodległe, jednak stopień ich suwerenności był określany w Moskwie. Coraz powszechniejsza staje się świadomość, że badania minionej epoki prowadzone powinny być w szerokim kontekście międzynarodowym – pozwoli to nie tylko wskazać podobieństwa, ale również wyznaczyć różnice w sytuacji poszczególnych państw. Wspólne inicjatywy to również doskonała platforma wymiany doświadczeń, których niemało zdążyły już zdobyć czołowe instytucje zajmujące się tą problematyką.

Przekonanie to towarzyszyło spotkaniu inaugurującemu działalność sieci muzealnej, które odbyło się 12 grudnia 2022 roku w siedzibie Muzeum Pamięci Sybiru.

Udział w nim wzięli, obok dyrektora białostockiej placówki, prof. Wojciecha Śleszyńskiego, także szefowie i przedstawiciele najważniejszych centrów wystawienniczo-badawczych z naszej części Europy: Karen Jagodin – dyrektorka estońskiego Muzeum Okupacji i Wolności Vabamu, dr Gints Apals – szef Działu Historii Publicznej w Muzeum Okupacji Łotwy i dr Arunas Bubnys – dyrektor Centrum Badań nad Ludobójstwem i Ruchem Oporu Mieszkańców Litwy. W spotkaniu uczestniczyła także zdalnie Lesia Hasydzhak – dyrektor ukraińskiego Narodowego Muzeum Hołodomoru-Ludobójstwa. Zwieńczeniem spotkania było podpisanie listu intencyjnego, oficjalnie rozpoczynającego współpracę i zakreślającego jej ramy.

Dlaczego Białystok?

Białostocka placówka w sposób szczególny predestynowana jest do współpracy z partnerami zza wschodniej granicy. Wynika to choćby z samej historii miasta. Białystok to jedyny duży ośrodek znajdujący się obecnie w granicach Polski, w którym okupacja sowiecka rozpoczęła się już w roku 1939. Cały region białostocki poznał doskonale specyfikę władzy „za pierwszego Sowieta”. Doświadczenie rządów komunistycznych w okresie między wybuchem II wojny światowej a uderzeniem Hitlera na ZSRS łączy zatem północno-wschodnią Polskę z byłymi republikami bałtyckimi.

– Warto zwracać uwagę na tę sytuację, stanowiącą poniekąd punkt wyjściowy dla naszej wspólnej debaty naukowej – mówi prof. Wojciech Śleszyński, dyrektor Muzeum Pamięci Sybiru. – Debata taka mogłaby stanowić próbę opisania wspólnej historii, a przy tym rozpoznania różnic, wyznaczających specyfikę komunistycznego terroru w każdym z krajów.

Wspólnym konferencjom naukowym i publikacjom czołowych badaczy towarzyszyć będą również projekty wystawiennicze. Przeciwdziałać one mają dość powszechnej niestety praktyce, w której prezentowane zagadnienie przedstawiane jest wyłącznie w kontekście jednego państwa czy narodu, z pominięciem tła międzynarodowego. Praktyka tego rodzaju nie tylko zafałszowuje świadomość historyczną, ale również sprawia, że trudniej zauważyć skalę opisywanych zjawisk, określić ich powszechność czy wyjątkowość.

Wspólna historia – uniwersalne przesłanie

Jednym z podstawowych celów, jakie stawiają przed sobą placówki współtworzące sieć muzeów, jest sformułowanie wspólnego przekazu, który znalazłby rezonans także w krajach nieznających specyfiki komunizmu z bezpośredniego doświadczenia. Zwraca na to uwagę profesor Wojciech Śleszyński:

– Mamy dziś obowiązek docierać do krajów Europy Zachodniej, a nawet jeszcze dalej, z naszą prawdą na temat komunizmu. Dziś, kiedy na naszych oczach odradza się rosyjski imperializm jako bezpośrednia kontynuacja sowieckiego, musimy mówić głośno i jednym głosem, a to nie będzie możliwe, jeśli każda z placówek będzie prowadzić własną, nieskoordynowaną politykę w tym zakresie.

Wojna na Ukrainie jest zatem naturalnym współczesnym kontekstem dla działań placówek, które nie tylko dokumentują rozmiar sowieckich represji, ale również opowiadają o historii walk o wolność. Historyczna opowieść w sposób naturalny staje się zatem uniwersalnym przesłaniem skierowanym do całego świata.

Razem dla edukacji i popularyzacji wiedzy

Znaczącym krokiem na wspólnej drodze instytucji-sygnatariuszy listu intencyjnego będzie przygotowanie wspólnych ekspozycji poświęconych dziejom masowych deportacji prowadzonych w czasach sowieckiej okupacji. Inicjatywa ta ma umożliwić wzajemne poznanie historii krajów, które łączą tak bolesne doświadczenia. O tej wspólnocie doświadczeń nie zawsze pamiętają nawet ludzie zainteresowani historią.

– Doskonale wiemy, że czerwiec 1941 roku to kolejna, czwarta już masowa deportacja obywateli polskich – zauważa dyrektor Muzeum Pamięci Sybiru. – Nie zawsze jednak pamiętamy, że podczas tej akcji deportacyjnej w głąb ZSRS wywożono również obywateli Litwy, Łotwy czy Estonii.

Wspólnie kontynuowane mają być również te inicjatywy, które dały się poznać jako skuteczne narzędzie działania na rzecz popularyzacji historii. Już w roku 2023 rowerowy „Peleton Pamięci”, odbywający się corocznie w Białymstoku, ruszy również w Wilnie. Niewykluczone, że już wkrótce dołączą do nas kolejne stolice państw Europy Środkowej.

Sygnatariusze listu inaugurującego działalność Sieci Muzeów

Muzeum Okupacji i Wolności Vabamu (Okupatsioonide ja vabaduse muuseum Vabamu) działa od 1 lipca 2003 roku w stolicy Estonii, Tallinie. Zgodnie z założeniami statutowymi poświęcone jest ono dziejom Estonii w latach 1940-1991.

Zgodnie z zapisami paktu Ribbentrop-Mołotow Estonia wraz z pozostałymi krajami bałtyckimi znaleźć się miała w sowieckiej strefie wpływów. Już we wrześniu 1939 roku państwo to zmuszone zostało do wyrażenia zgody na utworzenie baz Armii Czerwonej na swoim terytorium. W roku następnym powstaje marionetkowy prosowiecki rząd Johannesa Varesa, zaś niedługo po tym Estonia zostaje włączona w skład ZSRS jako jedna z republik. Tysiące Estończyków padają ofiarami masowej deportacji w czerwcu 1941 roku – tej samej, która w polskiej historiografii określana jest jako czwarta z wielkich deportacji. Zaraz po tym do kraju wkracza armia niemiecka – rozpoczyna się inwazja Hitlera na Sowietów. Powstaje kolejny marionetkowy rząd, tym razem podporządkowany Niemcom. Na jego czele staje Hjalmar Mäe.

Trzy lata później Armia Czerwona powraca, wraz z nią zaś władza komunistyczna w Estońskiej Socjalistycznej Republice Sowieckiej. Trwa ona do 20 sierpnia 1991 roku, kiedy to Republika Estońska proklamuje niepodległość.

Muzeum zarządzane jest przez Estońską Fundację Kistler-Ritso, która już od lat 90. zajmowała się zbieraniem materiałów i prowadzeniem badań nad dwudziestowieczną historią kraju. Placówka ściśle współpracuje m.in. z Estońską Międzynarodową Komisją ds. Badania Zbrodni Przeciwko Ludzkości, a także rosyjskim Stowarzyszeniem „Memoriał”.

Muzeum Okupacji Łotwy (Latvijas Okupācijas muzejs) mieści się w Rydze. Powstało w roku 1993 w celu zbierania i badania eksponatów związanych z okresem okupacji Łotwy. Jego siedziba to budynek nieopodal ryskiego Starego Miasta, który służył w czasach komunistycznych jako muzeum poświęcone Czerwonym Strzelcom Łotewskim. Prócz wystaw w głównej lokalizacji, jedna z ekspozycji muzealnych mieści się w byłej siedzibie ryskiego NKWD i KGB – secesyjnej kamienicy zwanej „Domem na rogu”.

Podobnie jak pozostałe kraje bałtyckie, Łotwa od roku 1940 była częścią Związku Sowieckiego – z krótką przerwą w latach 1941-44, kiedy to kraj był zajęty przez wojska niemieckie. Łotwa ogłosiła niepodległość 21 sierpnia 1991 roku.

Muzeum rozpoczęło swą działalność wystawą poświęconą pierwszej okupacji sowieckiej, w latach 1940-41, z czasem jednak stale poszerzało swoją działalność. Nowa stała ekspozycja, po trwających dziesięć lat pracach związanych m.in. z gruntowną renowacją głównej siedziby, została udostępniona zwiedzającym 1 czerwca 2022 roku.

Centrum Badań nad Ludobójstwem i Ruchem Oporu Mieszkańców Litwy (Lietuvos gyventojų genocido ir rezistencijos tyrimo centras) w Wilnie działa od roku 1992.

Litwa ogłosiła niepodległość już 11 marca 1990 roku, jako pierwsza z byłych republik Związku Sowieckiego. Reakcją Moskwy na ten akt była początkowo blokada ekonomiczna, ostatecznie zaś wysłanie wojsk, by spacyfikować odradzające się niepodległe państwo. W słynnej obronie wieży telewizyjnej w Wilnie w styczniu 1991 roku zginęło 14 osób, kilkaset odniosło zaś rany.

Centrum utworzone zostało niedługo po pierwszych na Litwie wolnych wyborach parlamentarnych – głównie, by zająć się dokumentacją pozostawioną przez litewskie KGB, a także jej naukowym opracowaniem i wydawaniem publikacji opartych na owych badaniach.

Częścią Centrum jest Muzeum Okupacji i Walk o Wolność (Okupacijų ir laisvės kovų muziejus) zajmujące się gromadzeniem zbiorów związanych z sowiecką okupacją Litwy, m.in. dokumentów dotyczących litewskiej partyzantki antysowieckiej czy ofiar komunistycznych represji. Muzealna kolekcja powiększana jest stale przez donacje od osób prywatnych.

Muzeum mieści się w dawnej siedzibie NKWD/KGB nieopodal Placu Łukiskiego.

Narodowe Muzeum Hołodomoru-Ludobójstwa (Національний музей Голодомору-геноциду) w Kijowie to centrum o znaczeniu międzynarodowym, poświęcone badaniom zbrodni sowieckiej z lat 1932-33 – Wielkiego Głodu na Ukrainie, którego ofiary szacuje się na co najmniej 3,9 miliona. Muzeum działa od roku 2008, dwa lata później uzyskało status placówki państwowej.

Gmach Muzeum jest jednocześnie swego rodzaju pomnikiem upamiętniającym ofiary sowieckiego ludobójstwa. Kompleks powstał we współpracy architekta Jurija Kowaliowa z artystą ludowym Anatolijem Hajdamaką. Stała ekspozycja mieści się w podziemnej Hali Pamięci, gdzie zwiedzający mają również możliwość upamiętnić ofiary Hołodomoru poprzez zapalenie świecy. Częścią wystawy jest Księga Narodowej Pamięci Ofiar Głodu mieszcząca nazwiska osób, które straciły życie w latach 1932-33. Na czarnych tablicach znalazły się z kolei nazwy 14 tysięcy wsi i miast ukraińskich, które ucierpiały w tym okresie.

Placówka współpracuje od przeszło dekady z Kanadyjskim Muzeum Praw Człowieka.