Konferencja była częścią bogatego cyklu wydarzeń upamiętniających 80. rocznicę powstania w getcie białostockim, organizowanych przez Miasto Białystok. Sympozjum, przygotowane przez białostocki magistrat i Muzeum Pamięci Sybiru we współpracy z Wydziałem Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu w Białymstoku oraz z Wydziałem Historii Uniwersytetu Warszawskiego, zgromadziło badaczy, ale także aktywistów społeczno-kulturalnych, którym leży na sercu upamiętnianie dorobku białostockich Żydów.
O wielkim przedsięwzięciu, jakim było przygotowanie wspomnianych obchodów, mówił w wystąpieniu otwierającym konferencję prezydent Białegostoku, prof. Tadeusz Truskolaski: – Pracowaliśmy nad tym dwa lata, to były dwa lata ciężkiej pracy. W 2021 roku pojechałem do pana Mariana Turskiego, do Muzeum POLIN, żeby go poprosić, by pełnił rolę honorowego przewodniczącego komitetu obchodów. Uczestniczył w uroczystościach, przemawiał ze swadą o tym, co jest najważniejsze… Naszą rolą jest z jednej strony oddanie hołdu tym, którzy walczyli. Z drugiej strony to lekcja historii dla młodego pokolenia – lekcja, do czego prowadzi nienawiść – mówił prezydent Truskolaski.
Podsumowanie wysiłku miasta przedstawił dr Jacek Brzozowski, dyrektor Departamentu Prezydenta Miasta. Przypomniał sierpniowe uroczystości, które zgromadziły znamienitych gości, oraz wyliczył pozostałe rocznicowe przedsięwzięcia: – Było to 11 wystaw, 7 koncertów lub spektakli, warsztaty i spacery historyczne. Odbyło się 8 spotkań popularyzatorskich, wydano 4 publikacje książkowe – mówił Brzozowski. – A to tylko działania miejskie, oprócz tego nie zabrakło inicjatyw prywatnych i ze strony organizacji pozarządowych – podkreślał.
Obrady w ramach konferencji podzielone zostały na trzy sesje. W pierwszej wygłoszono referaty dotyczące historii białostockich Żydów od czasów najdawniejszych po dwudziestolecie międzywojenne.
Wystąpili dr Przemysław Zarubin z Uniwersytetu Jagiellońskiego i prof. Daniel Grinberg z Uniwersytetu w Białymstoku. Dzięki połączeniu internetowemu referat wygłosiła także prof. Rebecca Kobrin z Columbia University (USA).
W drugiej części spotkania odbyła się debata pod tytułem „Jakiej historii Żydów potrzebują białostoczanie?”. Dyskutowali nie tylko referenci, ale także zastępca prezydenta Białegostoku Przemysław Tuchliński oraz dr Tomasz Wiśniewski ze Stowarzyszenia Muzeum Żydów Białegostoku. Do gorącej dyskusji włączyli się obecni na sali naukowcy, aktywiści oraz działacze oświatowi i kulturalni, m.in. historyk prof. Jan Jerzy Milewski, dr Grażyna Dawidowicz – nauczycielka języka polskiego i badaczka losów dzieci w białostockim getcie, Lucy Lisowska – przedstawicielka Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie na Białystok i województwo podlaskie, a także Henryk Pogorzelski – działający na rzecz upamiętnienia społeczności żydowskiej w Sokołach.
W ramach trzeciej sesji naukowcy przedstawili dzieje Żydów Białostoczyzny po 1939 roku – mowa była zarówno o Zagładzie, jak i powojennych losach tych, którzy Holokaust przetrwali. Wystąpili Anna Pyżewska z Działu Naukowego Muzeum Pamięci Sybiru, dr Michał Trębacz z Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, dr Helena Datner z Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz dr Ewa Węgrzyn z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po wszystkich wystąpieniach padały pytania ze strony publiczności, a w kuluarach w czasie przerw kontynuowane były pełne zaangażowania dyskusje. Konferencja pokazała, że historia Białegostoku nie może obyć się bez opowieści o Żydach. To, jak i co się o nich mówi i przekazuje kolejnym pokoleniom, jest i zapewne długo jeszcze będzie przedmiotem badań i dyskusji oraz inspiracją do wielu edukacyjnych i kulturalnych przedsięwzięć.
